Hoe beleidsmakers al twintig jaar zoeken naar een beter jeugdzorgsysteem

Teun Struyken, staatssecretaris van Rechtsbescherming Nederland, stelt dat er veel anders moet. “We moeten naar een systeem waarin meer mogelijkheden zijn om in te grijpen.” En ook Vincent Karremans, Staatssecretaris  Langdurige en Maatschappelijke Zorg, zegt dat het kabinet werkt aan ‘rigoureuze stelselwijzigingen’.

Het is niet de eerste keer dat er een discussie losbarst over of de systemen in de zorg anders moeten. Al tientallen jaren zijn schrijnende incidenten met kinderen de trigger om iets aan de procedures te veranderen. Inmiddels bestaat het fenomeen ‘jeugdzorg’ 124 jaar. In die tijd zijn er een hoop veranderingen geweest in het systeem en de werkwijze van jeugdzorg. Twee legt in dit artikel uit hoe het systeem van jeugdzorg, aan de hand van een aantal incidenten, door de tijd heen veranderd is.

Oorsprong

Jeugdzorg is er niet altijd geweest in Nederland. Aan het begin van de 20^ste eeuw werden bepaalde rechten en plichten van ouders en kinderen door de overheid vastgelegd in wetten. In 1901 worden deze wetten opgesteld. Deze ‘kinderwetten’ zijn in die tijd ingesteld om kinderen met een verwaarloosde jeugd uit de buurt van criminaliteit te houden.

Vier jaar later, in 1905, worden de wetten daadwerkelijk van kracht. In datzelfde jaar krijgt de rechter de bevoegdheid om kinderen in onveilige situaties uit huis te plaatsen. Het is vanaf dan mogelijk voor de overheid om in te grijpen als ouders hun opvoedkundige taken verwaarlozen. De situatie was toen wel anders dan nu: in de tijd dat jeugdzorg wordt opgericht, waren kerkelijke instanties nauw betrokken bij de opvang van kinderen en helpen ze hen vanuit een specifieke geloofsovertuiging.

Bezuinigingen

Vanaf het einde van de jaren ‘80 begint de overheid met forse bezuinigingen op de jeugdzorg. Dit leidt tot structurele tekorten en een gebrek aan middelen om problemen goed aan te pakken. In 2015 volgt een nieuwe ontwikkeling: de gemeenten worden nu verantwoordelijk voor jeugdzorg, in plaats van het Rijk.

Vanaf de periode dat de gemeente verantwoordelijk is voor jeugdzorg, stijgen ook de kosten die gemaakt moeten worden om jeugdzorg mogelijk te maken. Tegelijkertijd krijgen de gemeenten steeds minder geld vanuit het Rijk. Al enkele jaren trekken gemeenten aan de bel omdat zij in een financieel ravijn terechtkomen. De gemeenten waarschuwen dat zij enkele wettelijke taken, waaronder de jeugdzorg, niet meer goed kunnen uitvoeren.

Incidenten leiden tot veranderingen

Los van de verandering in verantwoordelijkheid (van Rijk naar gemeenten), veranderen doorlopend in de tijd ook de procedures op detailniveau. En vaak zijn de procedurewijzigingen een reactie op incidenten met kinderen.

Mei 2024: knuffels bij de woning in Vlaardingen waar het pleegmeisje mishandeld werd | Foto: Twee

Savanna (2004)

In september 2004 wordt de 3-jarige Savanna uit Alphen aan den Rijn vermoord door haar moeder en stiefvader. Jeugdzorg had al lange tijd signalen gekregen dat de peuter thuis niet veilig was. Vlak voor haar dood wordt ze vijf maanden uit huis geplaatst, maar daarna keert ze terug naar haar moeder en stiefvader. Dit blijkt later een fatale beslissing te zijn geweest.

Savanna wordt herhaaldelijk mishandeld: ze wordt regelmatig geslagen, onder een koude douche gezet of opgesloten in een kast. Toen ze overleed, was ze ondervoed. In 2007 oordeelde de rechter dat de gezinsvoogd niet al het mogelijke had gedaan om Savanna te beschermen.

Het incident leidt tot een verbeteringsmaatregel: de invoering van de risicotaxatie. Dat is een methode om de veiligheid van een gezinssituatie beter in te schatten. Op basis van een onderzoek wordt een risicocategorie toegekend: laag risico, laag-middelmatig risico, middelmatig risico, middelmatig-hoog risico en hoog risico.

Gessica (2006)

In juni 2006 wordt de Rotterdamse Gessica, bekend als het Maasmeisje, vermoord door haar vader. Ondanks jarenlang bekende zorgen over haar veiligheid, grijpen instanties niet in. Gessica’s lichaam wordt in stukken gezaagd teruggevonden in de Nieuwe Maas, hierdoor blijft haar identiteit lange tijd onbekend.

Door gebrekkige communicatie tussen hulpverleners en huisartsen had niemand een volledig beeld van de situatie, zo blijkt uit een onderzoek van de Inspectie voor de Gezondheidszorg. De inspectie concludeert dat de hulpverlening te passief was. Als gevolg hiervan wordt het SiSa-beleid (Single Information Single Audit) ingevoerd. Dit systeem verplicht hulpverleners van verschillende organisaties in de gemeente Rotterdam om relevante informatie over gezinnen te delen. Dit moet ervoor zorgen dat hulporganisaties van elkaar weten dát ze met een casus bezig zijn. Dat zou ertoe moeten leiden dat signalen sneller worden opgepakt.

Gessica, ook wel bekend als het Maasmeisje | Foto: Rijnmond

Ferdyan (2014)

In november 2014 wordt de 10-jarige Ferdyan uit Amsterdam doodgestoken door zijn vader. Ondanks dat instanties bekend waren met de problemen in het gezin, wordt er niet ingegrepen. De reden hiervoor was dat Ferdyan zelf onvoldoende signalen af zou geven.

Uit een later rapport blijkt dat de jeugdzorginstanties te veel de focus legden op het gedrag van het kind en te weinig op de gezinssituatie. De aanbeveling luidt dat kwetsbare gezinnen sneller en effectiever hulp moeten krijgen. In het voorjaar van 2015 moet er een concreet plan klaarliggen om de jeugdzorg te verbeteren.

Sharleyne (2015)

In juni 2015 wordt de 8-jarige Sharleyne dood onderaan haar flat in Hoogeveen gevonden. Ondanks jarenlange zorgen en meldingen over haar onveilige thuissituatie grijpen instanties niet in.

Sharleyne wordt door haar moeder ernstig verwaarloosd en blootgesteld aan huiselijk en seksueel misbruik. Haar moeder kampt met een alcoholverslaving en laat haar dochter vaak alleen achter in gevaarlijke situaties. Haar vader slaat meerdere keren alarm bij jeugdzorg, maar omdat hij geen ouderlijk gezag heeft, staat hij machteloos. Uiteindelijk escaleert een ruzie tussen Sharleyne en haar moeder. Het blijkt dat Sharleyne gewurgd is door haar moeder en daarna over de balustrade is gegooid. De moeder van Sharleyne wordt veroordeeld tot negen jaar gevangenisstraf.

Verbeterpunten na Ferdyan en Sharleyne

De zaken van Ferdyan en Sharleyne gebeuren kort op elkaar. Er worden na de incidenten nieuwe verbeterpunten opgesteld: altijd het kind zien en spreken, concrete veiligheidsafspraken maken en een betere samenwerking tussen instanties.

De woning aan de Madoerastraat in Vlaardingen waar het pleegmeisje mishandeld werd | Foto: Twee

Het Vlaardingse pleegmeisje (2024)

In mei 2024 wordt een meisje uit Vlaardingen met ernstige verwondingen in het ziekenhuis opgenomen. Later zal blijken dat het meisje de rest van haar leven intensieve zorg nodig zal hebben. De artsen vertrouwen de situatie niet en schakelen de politie in. Er volgt een onderzoek. Op 30 januari 2025 wordt het inspectierapport gepubliceerd.

Uit het onderzoek blijkt dat de William Schrikker Stichting en pleegzorgorganisatie Enver zwaar tekort schoten in de manier waarop zij zorgden voor de veiligheid en het welzijn van het meisje. De instanties hebben volgens de inspectie onvoldoende naar het meisje geluisterd, ondanks meerdere concrete signalen van mishandeling in het pleeggezin.

Reactie hoogleraar jeugdzorg

Volgens Annemiek Harder, hoogleraar jeugdzorg aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, laten de incidenten en verbeterwensen door de tijd één gemene deler zien: het is van groot belang om altijd met het kind in gesprek te gaan. “Accepteer nooit als pleegouders zeggen dat het te belastend is voor een kind om in gesprek te gaan”, zegt Harder.

Harder denkt dat de huidige tijd vraagt om meer scherpte bij hulpverleners. “Nu zijn het vaker jongeren onderling die geweld tegen elkaar gebruiken, terwijl vroeger vaker professionals geweld gebruikten tegen jongeren. Hulpverleners moeten continu scherp zijn om de situaties goed in te kunnen schatten”, zegt Harder.

Annemiek Harder | Foto: Twee

Het gezin is volgens Harder daarbij niet ‘heilig’. “In een gezinssituatie is het belangrijk om samen met de ouders te werken aan een betere situatie thuis. Vaak genoeg is het lastig om de ouders mee te nemen in de zorg en hoe ze te werk gaan”, zegt Harder, die zich aansluit bij staatssecretaris Karremans dat er rigoureuze stelselwijzigingen moeten komen. “Alle zaken van de afgelopen 21 jaar hadden voorkomen kunnen worden, daarom is het zo belangrijk dat er iets wordt gedaan aan het huidige systeem.”

De Tweede Kamer stemt aanstaande dinsdag 11 maart over in totaal 23 voorstellen die te maken hebben met de organisatie van de jeugd- en pleegzorg in Nederland. Pas na de stemming wordt duidelijk met welke verbeterpunten staatssecretarissen Struyken en Karremans aan de slag moeten.

Dit overzicht is gebaseerd op een analyse van nieuwsartikelen, rapporten van inspecties en achtergrondgesprekken met Thea Bastiaansen (medewerker jeugdzorg) en Annemiek Harder, hoogleraar jeugdzorg aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.